Evenementenzorg Paardensport
Anders dan de meeste evenementen hebben we bij deze tak van sport te maken met levende have: paarden. Paardrijden is een van de oudste sporten en nog steeds erg populair in Nederland. In Nederland zijn 500.000 actieve ruiters. Jaarlijks vinden er ruim 7300 evenementen plaats in Nederland die te maken hebben met paardensport. Grote kans dat jij als hulpverlener te maken hebt, of krijgt met paarden.
Voorbereiding
De paardensport beschikt over een breed aantal disciplines. Dat maakt het voor hulpverleners en evenementenzorg organisaties belangrijk om na te gaan welke discipline uitgeoefend wordt op het evenement. Wedstrijden worden gehouden op zandbodem, maar ook regelmatig op gras. Een dressuurproef wordt verreden in rechthoekig kader dat goed te overzien is. Bij cross country, of sommige takken van de mensport, wordt een parcours van enkele kilometers uitgezet. Hierbij is vaak een 4×4 voertuig noodzakelijk.
Bij slechte weersomstandigheden gaat de kwaliteit van het grasland, dat ook vaak het evenemententerrein is, hard achteruit. Paarden en mensen lopen het gras kapot, en er ontstaat een glibberige kleiachtige massa. Dat heeft ook de nodige uitdagingen aan de hulpverlening kant. Het risico op valpartijen met paard én ruiter neemt toe. Er zijn ruiters die speciale nopjes (kalkoenen) in de hoefijzers van hun paard draaien om meer grip te houden op het gras.
Controleer in alle gevallen de bereikbaarheid van het terrein voor hulpdiensten en maak afspraken met de organisatie over de eventuele benodigdheid van een ambulance. Een dusdanig herkenbaar voertuig kan soms problemen geven in de buurt van de paarden. Een aparte route is soms verstandig. Meld altijd aan de meldkamer ambulancezorg dat het een paardenevenement of -locatie betreft. Zij houden rekening met de optische en geluidssignalen, of in ongunstig geval met de landingsplaats van een traumahelikopter.
Veiligheid
Paarden zijn (on)voorspelbare dieren. Van oorsprong zijn het prooidieren, die vanuit overlevingsinstinct continue hun omgeving in de gaten houden. De zintuigen van een paard zijn beter ontwikkeld dan de mens. Hun gehoor is 10 keer sterker, hun reuk is bovengemiddeld sterk, en hun zicht kan objecten tot grote afstand waarnemen (er wordt tot 1,5 km beweerd). Echter is het zicht van een paard voor een groot deel minder scherp. Een paard kan slechts 65 graden scherp zien en ziet veel kleuren anders. Dit betekent dat paarden objecten of bewegingen anders kunnen waarnemen dan mensen. In de praktijk zorgt dit voor schrikreacties en onverwachte bewegingen.
Als hulpverlener houd je minimaal 2 meter afstand van een paard. Als een paard opzij springt, dan is er voldoende ruimte tussen hulpverlener en paard. Benader een paard van voren of vanaf de zijkant. Benader een paard nooit aan de achterzijde. Een paard heeft recht achter zich geen zicht. Wanneer je een paard vanuit achteren nadert dan komt het beeld ‘opeens’ in zijn gezichtsveld dat vaak zorgt voor schrikreacties. Houd ook rekening met de schop afstand van een paard. 2 meter is voldoende marge mocht een paard onverwacht schoppen of bokken. Een op hol geslagen paard is levensgevaarlijk, het paard is letterlijk in blinde paniek. Blijf als hulpverlener op afstand als een paard nog rondrent.
Hulpverleners dragen herkenbare kleding, met veelal fluoriserende bovenkleding en/of onderkleding. Dit is een heftige kleur voor een paard. In zijn ogen ben je een wazige fel gele stip dat zich verplaatst. Mocht je tijdens een training of wedstrijd langs de bakrand lopen, besef dan dat het paard je anders waarneemt en mogelijk schrikt. Dit is niet fijn voor de ruiter en de concentratie van het paard, zeker niet in het geval van een wedstrijd.
Draag stevige (veiligheids)schoenen. Een paard weegt gemiddeld 500-700 kilo. Mocht er een situatie zijn waarbij je een paard vasthoudt, ga dan naast het hoofd staan en houd de teugels of het halstertouw goed vast. Sommige paarden die ongeduldig of zenuwachtig zijn schrapen of slaan met hun voorbeen. Door naast het hoofd, aan de zijkant van het paard te staan, sta je zelf in een veilige zone. Sta nooit recht voor een paard, mocht het paard schrikken, dan schrikken ze vaak naar voren. Een paard op de tenen is niet prettig..
In de meeste wedstrijd disciplines is een goedgekeurde CE helm (cap) verplicht. Uitzonderingen zijn voltige (gymnastiek te paard) en western. Bij de westernsport rijden ruiters met een cowboyhoed. Laat bij een val indien mogelijk het bandje van de cap vast. Alleen bij problemen in de ademhaling klip je dit bandje onder de kin los. Vrijwel alle caps zijn voorzien van een gespsluiting of een druksluiting. Bij risico disciplines zoals eventing of cross country zijn ruiters ook verplicht om een bodyprotector te dragen. Bij incidenten zijn de bodyprotectoren gemakkelijk los te maken door simpelweg klittenband te openen.
Materiaal
– Automatische Externe Defibrillator
– Eerste hulp tassen met standaard inhoud
– Spalken
– Schepbrancard of vouwbrancard
Zorgpost
Zorg voor een ruime zorgpost met tenminste 1 stevige brancard of behandeltafel, met voldoende loop- en werkruimte rondom. Het is praktisch als je tenminste 1 liggend en 1 zittend slachtoffer kunt behandelen. Goede verlichting en stromend water is een must. Bij topsport evenementen die georganiseerd worden onder toezicht van de FEI (Fédération Équestre Internationale) gelden specifieke regels met betrekking tot het invullen van formulieren. Voor elke gevallen ruiter, met of zonder letsel, moét een ‘Personal Injury Report form’ worden ingevuld. Hier zijn ze erg streng in!
Zorgprofessionals
De meeste paardenevenementen volstaan met het inzetniveau Basis EHBO en/of Evenementen EHBO.
De meest georganiseerde disciplines zijn dressuur- en springwedstrijden. Dit is laag risico, met een goed te overzien terrein. Voor deze evenementen is inzet van 2 EHBO’ers meestal voldoende. Bij voltige wedstrijden kan inzet van een fysiotherapeut of zorgprofessional overwogen worden. Voor eventing en cross country wordt doorgaans de aanwezigheid van een ambulance met zorgprofessionals verplicht gesteld. Bij deze discipline wordt gesprongen over vaste natuurhindernissen, waar geen val veiligheids-mechanisme is ingebouwd. Daarom wordt deze discipline als hoog risico gezien.
Verwachte letsels
De paardensport staat in de top 5 van meest gevaarlijke sporten én in de top 5 van bezoekers op de SEH die ingestuurd zijn na een sportongeval. De paardensport kent twee soorten letselbeelden: er is geen of gering letsel, óf het is goed fout. Mensen die bekend zijn met paarden zullen dit bevestigen. Een val van een paard gaat samen met hoge snelheid, een acute stop, en soms val van hoogte. Vrijwel alle ongevallen in de paardensport met letsel zijn hoogenergetische trauma’s. De eerste beoordeling vindt plaats door de hulpverleners ter plaatse.
Gevallen van steigerend paard
Paarden die niet meer voorwaarts durven te lopen en angstig zijn kunnen steigeren. Het paard verplaatst al zijn gewicht op zijn achterhand en komt met zijn voorbenen de lucht in. De hoogte kan variëren van enkele centimeters tot steil overeind. De ruiter begeeft zich dan 2 – 2,5 meter boven de grond. Veel ruiters hebben moeite om in het zadel te blijven zitten als een paard steigert. Zij verliezen de grip en vallen achterover van het paard. Het hoofd raakt als eerste de grond. Hier worden milde tot ernstige hoofdletsels gezien. Paarden die steil overeind steigeren zijn gevaarlijk, het paard kan vallen. Het paard verliest zijn balans (vaak door toedoen van de ruiter) en valt achterover bovenop de ruiter. De ruiter wordt verdrukt door het gewicht van het paard en de rand van het zadel (dat is opgebouwd uit hout of stevig kunststof) kan organen in de weke delen beschadigen. Er is vaak sprake van zeer ernstig, levensbedreigend letsel. De nek-/wervelkolom kan letsel hebben opgelopen, het bekken is beschadigd of gebroken, inwendig letsel, enz. Dit zijn alle ingrediënten voor neurogene en hypovolemische shock. De ruiter wordt door de hulpverlener bij voorkeur behandeld in de positie waarin hij / zij is aangetroffen en wordt alleen gedraaid of verplaatst op verzoek van zorgprofessionals of als het echt niet anders kan.
Gevallen van een bokkend paard
Op vreemd terrein hebben paarden vaak ‘frisse’ energie. Ze zijn onder de indruk van de omgeving, zitten vol energie en uiten dat door gekke bokkensprongen. Dit is vaak een enkele bok tussen het rijden door. Het paard maakt een klein sprongetje aan de voorkant en gooit vervolgens de achterbenen omhoog, met een vreemde, soms uitslaande beweging. Dit gedrag kan een paard ook laten zien uit ongemak of pijn. Als een paard angstig is of in paniek raakt kan het ook zijn dat hij blijft bokken. Het paard maakt steeds grotere, krachtigere bokken en gooit de ruiter van zijn rug. Een ruiter kan soms tot wel 3 meter hoogte in de lucht worden gegooid, waarna de ruiter met een grote klap neerkomt. Dit is een impact met zowel hoogte als snelheid. In een slecht scenario haalt het paard ook nog uit met zijn achterbenen, en schopt hij de ruiter. Er zijn ongevallen geweest waarop het paard in zijn beweging op de ruiter is gaan staan. Bij incidenten waarbij de ruiter van het paard is gebokt en/of is geschopt, wordt vaak hoofdletsel gezien. Het hoofd krijgt een doffe klap op de grond, waarna de energie de hersenen inwendig tegen de schedel doet (na)schokken. Dit zorgt voor licht- en/of ernstig hersenletsel.
Gevallen van op hol geslagen paard
Een op hol geslagen paard is in blinde paniek en is op dat moment onstuurbaar. Het paard galoppeert op hoge snelheid door de bak en kan abrupte draaiende bewegingen maken om vervolgens weer de andere kant op te rennen. Een paard galoppeert gemiddeld met een snelheid van 30 – 45 kilometer per uur, en kan binnen 2 seconden met dezelfde snelheid de andere kant op rennen. Dit is voor ruiters onmogelijk om uit te zitten. De ruiter wordt met een draaiende beweging van het paard gelanceerd, en raakt meestal met de heup als eerste de grond. De kracht van de impact zet door via de bekkengordel naar de onderrug, waar letsel verwacht kan worden.
Het paard glijdt uit en valt
Op een slechte kwaliteit ondergrond loopt het paard risico om uit te glijden. Vaak is dit nat of kapot gelopen gras met een te hoge snelheid. Dit kan echter ook verwacht worden als een paard op hol slaat op een harde ondergrond, zoals beton of asfalt. Het paard glijdt uit en valt zijwaarts op de grond. De ruiter heeft onvoldoende tijd om van het paard te springen, waardoor de ruiter vaak met het boven- en/of onderbeen onder het paard komt. Door het gewicht van het paard loopt de ruiter het risico letsel op te lopen aan het onderbeen, knie of bovenbeen.
Gevallen bij een weigering op de hindernis
Een paard dat weigert op de hindernis: het paard komt aan gegaloppeerd, en heeft moeite om de hindernis goed in te schatten. Het paard stopt abrupt, zet zijn voorbenen in het zand en verplaatst zijn gewicht naar de achterhand. In een ander geval komt het paard aan gegaloppeerd en weigert door kort voor de sprong opeens door een zijwaartse ontwijkende beweging te maken. De energie zit nog in de voorwaartse modus, waardoor de ruiter recht over de hals of zijwaarts van het paard wordt gelanceerd. De ruiter valt vaak in of over de hindernis. Dit is de meest voorkomende val voor ruiters in de springsport. Meestal valt het letsel mee, maar áls het fout gaat, dan worden de meeste letsels gezien aan de benen, heup, borst of nek-wervelkolom.
Paard valt over vaste hindernis
Bij eventing, cross country of de ouderwetse jacht springt men over vaste natuurhindernissen. Dit zijn vaak hindernissen gemaakt van een of meerdere dikke boomstammen, hekwerken, waterbakken of afsprongen. Het gebeurt wel eens dat een paard niet goed uitkomt in afstand of de hindernis niet goed heeft ingeschat. Het paard weigert of springt toch. Helaas geven deze hindernissen niet mee, wat ertoe leidt dat het paard met benen de hindernis raakt. Dit kan een paard uit balans brengen, doen struikelen of zelfs ten val doen komen. Als het paard valt, dan gebeurt dit vaak met een koprol door de voorwaartse energie. In een slecht scenario valt het paard op of tegen de hindernis en verdrukt het paard de ruiter onder zijn gewicht, of wordt de ruiter verdrukt tussen het paard en de hindernis. Dit heeft zeer ernstige gevolgen en kan levensbedreigend letsel veroorzaken. Hierbij moet gedacht worden aan ernstig hoofdletsel, nek-/wervelletsel, borstletsel, inwendig letsel, bekkenletsel, en extremiteitenletsel. Bij de meeste eventing wedstrijden is de aanwezigheid van een arts of ambulance team verplicht. De aanwezige zorgprofessionals hebben bij voorkeur ervaring met spoedeisende zorg aan ongevalspatiënten. Soms brengen ze zelf een team en materialen mee, soms wordt van er door de zorgprofessional verwacht dat de hulpverlener assisteert. Volg in dat geval de instructies van de zorgprofessional op.
Ongevallen bij de trailerklep
Ongevallen in en rond de trailer met mensen zijn zeldzaam, maar áls ze gebeuren zijn dit de meest dodelijke ongevallen in de paardensport. Paarden worden vervoerd in een trailer. Dit is een hoge aanhanger met een oploop klep. Het paard wordt vastgezet tussen 2 stangen (voor en achter) en kan zo vervoerd worden. Er zijn veel paarden die de trailer spannend vinden. Ze willen de trailer niet op, of als ze erop gestaan hebben en de stang gaat los, dan vliegen ze achteruit de trailer af. Onachtzame mensen lopen hierbij groot gevaar. Ga nóóit recht achter de klep staan bij het openen. Sta altijd aan de zijkant van de trailer bij het openen van de klep. Zorg dat een paard los is gemaakt (het paard wordt met een touw vastgebonden in de trailer tijdens het vervoer) en maak daarna pas de stang los. Dit zorgt ervoor dat een paard niet gaat hangen in het touw, in paniek raakt en bij het lostrekken van het touw de weerstand verliest en achterover van de klep valt. Dit scenario komt helaas regelmatig voor door onjuist handelen van de begeleider. Het wordt dus gevaarlijk als er iemand achter de trailer staat en de situatie niet overziet. Deze mensen kunnen overlopen worden, of nog erger onder de klep van de trailer komen en verdrukt worden door het paard. Deze mensen kunnen overlijden aan ernstig borst(kas)letsel.
Verdrukt in de stal
Bij paardenevenementen op een vaste locatie (waar paarden dus permanent gestald staan) of bij grote evenementen waar tijdelijke stallen zijn gebouwd kan dit letsel voorkomen. Sommige paarden kunnen dominant van aard zijn, wat het meest gezien wordt bij hengsten. Het paard kan de begeleider in de stal domineren door hem in een hoek van de stal te drijven, mogelijk te slaan of tegen de stalwand aan te duwen waarbij het paard zijn volle gewicht erin gooit en de begeleider verdrukt. Als een paard slaat met de achterbenen terwijl de begeleider in de stal staat, dan komt het paard vaak tot een hoogte van buik of borst. Bij schopincidenten en verdrukking wordt veelal borstletsel waargenomen. Dit varieert van een of enkele gebroken ribben, tot een klaplong of meer ernstig letsel. Onderschat de kracht van het paard in dit soort scenario’s nooit en waarschuw ten aller tijde een zorgprofessional.